Բանտապահը առավոտյան ժամը 5-ին թակեց խուցիս դուռը. Մարալը նոր մանրամասներ է պատմել
2021 թ․ մարտի 10-ին, երկու զավակների մայր, 49-ամյա լիբանանահայ Մարալ Նաջարյանը ազատ արձակվեց Բաքվի բանտից, ուր ապօրինի կերպով պահվում էր Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից չորս ամիս։
2020թ․ ամռանը Բեյրութում տեղի ունեցած պայթյունից հետո երազելով հայրենիքում խաղաղ կյանք վերսկսելու մասին՝ օգոստոսի 24-ին Մարալ Նաջարյանը քրոջ՝ Անիի հետ տեղափոխվում է նախ Հայաստան, այնուհետև սեպտեմբերի կեսերին՝ Արցախ, Սփյուռքի հայության՝ Արցախում վերաբնակեցման ծրագրի ներքո: Հազիվ էին քույրերը տեղավորվել Բերձորի հյուրանոցում պատերազմից ընդամենը մեկ օր առաջ, երբ Բերձորը նույնպես թշնամու կողմից սկսեց ռմբակոծվել։ Նաջարյան քույրերը ստիպված էին իրենց ճամպրուկները թողնել ու կրկին տեղահանվել ու Երևանում ապաստան գտնել: Նոյեմբերի հրադադարից հետո քույրերը որոշում են, որ Մարալը Վիգեն Էուլճեքճյանի մեքենայով կմեկնի Արցախ՝ իրենց համեստ ունեցվածքն հետ բերելու: Քանզի Վիգենի ճամպրուկները Շուշիի հյուրանոցում էին մնացել, նոյեմբերի 10-ին նա Մարալի հետ Բերձորից ճանապարհվեց դեպի Շուշի։ Ամրոց-քաղաք չհասած՝ երկու ադրբեջանցի զինվոր կանգնեցրեցին նրանց մեքենան և տասնյակ այլ հայերի հետ նրանց էլ գերեվարեցին։ Սա էր ընդամենը հայտնի այս աղետալի դեպքի մասին լայն հասարակությանը։
Սակայն նախքան նոր տարին, բացի Մարալի ընտանեկան ու բարեկամական նեղ շրջանակից, ոչ ոք չէր էլ լսել Մարալ Նաջարյանի անունը, ոչ էլ տեսել նրա մեղրաժպիտ լուսանկարը: Մարալի քույրը՝ Անի Նաջարյանը, Երևանում, և նրա մնացյալ ընտանիքը՝ Բեյրութում, փորձում էին կողմնորոշվել, թե ում դիմել օգնություն հայցելու: Մինչդեռ հունվարից հետո Մարալի ճակատագրով հետաքրքրությունն ու մտահոգությունը բազմապատկվեց շնորհիվ հարազատների և ընկերների հրապարակային ելույթների, ինչպես նաև մեր համեստ նախաձեռնությամբ սկսված (որ հասավ 17.000-ից ավելի ստորագրության) միջազգային ստորագրահավաքի, Մարալը անսպասելիորեն հայտնի դարձավ աշխարհի չորս կողմում ապրող հայությանը։
Ռուսաստանից մինչև Անգլիա, Կանադա ու ԱՄՆ, Եվրախորհուրդ, Կարմիր Խաչ, մարդու իրավունքների միջազգային կառույցներ, հայ և օտար քաղաքական գործիչներ և ակտիվիստներ միացան Մարալի ազատագրման արշավին։ Լիբանանի կառավարության միջամտությունը որոշիչ եղավ նրա ազատման գործում, որի ամենաակնառու ապացույցը պետք է համարել Մարալի հրավերը իր ազատագրումից ընդամենը մի քանի օր հետո՝ տեսակցելու Լիբանանի նախագահ Միշել Աունի հետ։ Տեղեկացանք, որ Մարալին հեռախոսով շնորհավորել էր նաև Հայաստանի նախագահ Արմեն Սարգսյանը։
Մարտի 11-ի մեր հարցազրույցի ժամանակ, լիբանանահայ պատգամավոր և Լիբանանի ՀՅԴ-ի առաջնորդ պրն Հակոբ Բագրատունին ինձ հայտնեց. «Իմ սրբազան պարտքն էր աշխատել Մարալի ազատագրման համար: Բնականաբար, որպես Լիբանանի խորհրդարանի պատգամավոր, այս խնդրով զբաղվելու հնարավորություն ունեցա՝ օգտագործելով Լիբանանի պաշտոնական լծակները։ Ուստի, հարկ եմ համարում նշել, որ մեր արտաքին գործերի նախարարը, ինչպես նաև Լիբանանի՝ Թեհրանում, Մոսկվայում ու Բաքվում գտնվող դեսպանները իրենց ուղղակի ներդրումն ունեցան: Մեր արտաքին գործերի նախարարությունն ամեն օր համառորեն աշխատել է Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի Կենտրոնական գրասենյակի, ինչպես նաև լիբանանյան մասնաճյուղի հետ, որպեսզի Մարալը ողջ-առողջ վերադառնա»։
Նախորդ ամիսներին հրապարակված հայ ռազմագերիների վերադարձի տեսանյութերը դիտելուց հետո մեծ մխիթարություն էր տեսնել Մարալին համեմատաբար լավ վիճակում՝ Մարալի անչափ հուզիչ ժամանումը Բեյրութի օդակայան, իսկ նրա արցունքները չորս ամսվա փորձությունը հաղթահարած անձի երջանկության արցունքներ էին։ Մարալի ազատագրման պայքարը անվերջանալի էր նաև նրա ընտանիքի և բոլոր այն մարդկանց համար, ովքեր զօրուգիշեր ջանք չխնայեցին նրա ազատագրման օրվա համար։ Բեյրութ վերադառնալուց մի շաբաթ անց, դարձյալ առիթ ունեցա խոսելու Մարալի հետ, արդեն հանդարտ և ուրախ, իր հմայիչ ձայնով ու թովիչ Մոնա Լիզայի ժպիտով։ Մեր մտերմիկ զրույցը կիսում եմ հայ ընթերցողի հետ, որպեսզի իրական ու անմիջական պատկերացում ունենա այս պարզ և բարեկիրթ սփյուռքահայ կնոջ արտասովոր և բիրտ ճակատագրից։
— Մարալ, անչափ ուրախ եմ այսօր Ձեզ հետ զրուցելու՝ հանգստացած ու ժպտերես: Ինչպե՞ս է կյանքը մարտի 10-ից հետո:
-Մարտի 10-ը ինձ համար շատ կարևոր օր եղած է կյանքիս մեջ, երբ իմ ազատությունս ստացա: Շատ, շատ ուրախ օր էր, որը ես չէի ակնկալում: Ընտանիքս, զավակներս և շուրջի սիրելիներս ինձ շրջապատեցին իրենց տաք փաթթուկներով, տաք համբույրներով. այդ օրն իմ համար շատ ուրախ էր: Օդանավակայանեն հետո ես մորս տունն էի, որտեղ բազմաթիվ հյուրեր այցելեցին ինձ՝ մեր կուսակցությունները, լրագրողներ: Դրանից հետո մի օր պետք ունեցա մնալ հիվանդանոցում, որտեղ մանրամասն քննությունների ենթարկվեցի, շնորհիվ մեր թաղի դաշնակցական ակումբի, վարչական անդամների և մասնավորապես պրն Հակոբ Բագրատունուն: Բարեբախտաբար, արդյունքները հիմնականում դրական են եղել՝ մանր հարցեր կան, բայց ընդհանուր առմամբ կարևոր չեն, ուրեմն կարողացա հիվանդանոցից դուրս գալ առողջ: Իմ զավակները ինձ գյուղ տարին շաբաթ-կիրակի, որպեսզի կարողանայի հանգստանալ. ես այնտեղ շրջապատված էի ընտանիքովս, ուրախ մթնոլորտի մեջ էի: Հիմա վերջապես վերադարձել եմ իմ տունը և ժամանակ եմ անցկացնում երեխաներիս, սիրելիներիս և հարևաններիս հետ:
— Շատ ուրախ եմ տեղեկանալու, որ ֆիզիկապես լավ եք, սակայն հոգեբանորեն վստահ եմ ժամանակ է հարկավոր, որպեսզի վերականգնվեք Ձեր ապրած տառապանքից հետո: Արդյոք պատրա՞ստ եք զգում աշխատանքի վերադառնալու՝ Ձեր գեղեցկության սրահ:
— Անշուշտ, ժամանակ է պետք, որ վերադառնամ առօրյա կյանքիս: Հոգեպես չեմ կարող ասել՝ շատ լավ եմ կամ շատ վատ. մեջինն եմ: Անկարելի է այդ ամենը մոռանալ, բայց այդ բոլոր հուշերը դրել եմ մի «հիշատակների տուփի» մեջ: Երբեմն-երբեմն մտածում եմ այդ ահավոր ամիսների մասին, բայց փորձում եմ այդ բացասական մտքերը «տուփի» մեջ դնել:
— Դուք յոթ քույրեր—եղբայրներ եք, բազմանդամ ընտանեկան շրջապատ ունեք: Վերջին վեց ամիսների ընթացքում ո՞ւմ եք ամենից շատ կարոտել:
— Անկասկած՝ իմ երկու երեխաներին և մորս: Մորս վիճակը շատ մտահոգիչ էր, երբ հասա Բեյրութ, բայց հաջորդ օրը նա ինձ ասաց, որ բոլոր ցավերն անհետացել էին:
— Բաքվի բանտից Ձեր ազատագրումը մեծ անակնկալ էր Ձեր ընտանիքի համար. Ձեր քրոջը միայն մարտի 10-ին էին զանգահարել: Իսկ Ձեզ ե՞րբ տեղեկացրեցին, որ պետք է ազատագրվեք:
— Դրանից մի քանի օր առաջ ինձ տեղեկացրեցին, բայց ինձ թվում է, որ սպասման ցուցակ կար,’waiting list’, հավանաբար այդ պատճառով է, որ իմ արձակումը կիրակի օրվանից մի քանի օրով հետաձգվեց: Վերջապես, չորեքշաբթի օրը, երբ բանտապահը առավոտյան ժամը 5-ին թակեց խուցիս դուռը, չհավատացի որ իսկապես մեկնելու էի: Շատ ուրախացա այսպիսի լուրով արթնանալուս:
— Ինչպե՞ս տեղափոխեցին ձեզ Բաքվի բանտից մինչև օդակայան. արդյոք Միջազգային Կարմիր Խաչը ներգրավվա՞ծ էր այդ տեղափոխման մեջ:
-Ինձ երկու զինվորներ ընկերակցեցին մինչև օդակայան. երբ հասանք, Կարմիր Խաչի ներկայացուցիչը ինձ ընկերակցեց մինչև ինքնաթիռի դուռը, բայց նրանք չմտան օդանավ, ես մենակս մտա: Հետս ունեի մի ծաղկեփունջ՝ որ բանտում ինձ տվել էին մարտի 8-ի առիթով և մի տոպրակ, որի մեջ նրանց տված բաճկոնն էր: Նրանք ինձ տվեցին իմ ազատությունը և վարդերի մի փունջ, որը ես ուզեցի հետս վերցնել:
— Բոլորիս համար Ձեր ազատագրումը հրաշք է թվում, քանի որ Ադրբեջանի իշխանությունները անընդհատ հայտարարում են, որ բոլոր այն անձերը, ովքեր գերեվարվել են նոյեմբերի 9-ի հրադադարից հետո, ըստ իրենց օրենքների, համարվում են ահաբեկիչներ և դատվելու են: Ձեզ Վիգենի հետ նոյեմբերի 10-ին գերեվարեցին: Ի՞նչ է Ձեր կարծիքը Ադրբեջանում մնացած Վիգենի և մյուս հայ ռազմագերիների ճակատագրի մասին:
— Ես կասեի, որ անկարելի բան չկա: Պետք է աղոթենք, որ նրանք ազատ արձակվեն և կարողանան վերադառնալ իրենց ընտանիքների, ծնողների և երեխաների մոտ: Ես կարծում էի, որ իմ ազատագրումը անկարելի էր, բայց այն հնարավոր դարձավ, ուրեմն հնարավոր է, որ ուրիշներն էլ ազատվեն: Աստծո համար անկարելի բան չկա. այն հրաշքը, որ ինձ պատահեցավ, կարող է նաև նրանց էլ պատահի. հուսով եմ։
— Բանտարկության ամիսներին ինչպե՞ս վերաբերվեցին ձեզ հետ, ամիսների ընթացքում կայի՞ն փոփոխություններ:
— Ինձ համար նոյեմբեր և դեկտեմբեր ամիսները մասնավորապես դաժան էին. հիվանդ էի և ինձ հետ կոպիտ էին վարվում, բայց ինձ բոլորովին ձեռք չեն տվել: Կոպիտ էին խոսում և դռները ուժով փակում էին, բայց հետո հասկացա, որ դա ընդունված էր անել բոլոր բանտարկյալների դեպքում, նույնիսկ իրենց սեփական կալանավորների հետ: Երբ նրանք հասկացան, որ ես նրանց դեմ ոչինչ չունեի, որ ես սովորական քաղաքացի եմ, հունվարից հետո նրանց վերաբերմունքը կտրականապես փոխվեց: Օրինակ, երբ ես դեղորայքի կարիք ունեի, նրանք անմիջապես տրամադրում էին այն:
— Վերջին անգամ ե՞րբ խոսեցիք Վիգենի հետ:
— Դա իմ ծննդյան օրն էր՝ նոյեմբերի 18-ին: Մեզ դեռևս ռազմական ճամբարում էին պահում, և ոչ բանտում: Հարյուրապետը պահակին հրամայեց, որ Վիգենին ներս բերի: Մի քանի րոպե խոսեցինք, դրանից հետո նրան հետ տարան, իսկ ես խուցս վերադարձա: Հաջորդ օրը մեզ տարան մի այլ բանտ, բայց ճամփորդության ժամանակ չտեսա նրան:
— Ի՞նչ կասեք Վիգենի դեմ մեղադրանքների մասին՝ թե նա ահաբեկիչ է:
— Եթե նա ահաբեկիչ լիներ, Արցախ չէր գնա առանց զենքի, առանց ոչ մի բանի: Այս մեղադրանքները բոլորովին կեղծ են: Նա պատերազմի սկզբին կամավոր գրվեց: Նա կամավոր էր, ու վերջ: Բայց մի քանի օր հետո նա արդեն վերադարձավ Երևան:
-Հիշո՞ւմ եք արդյոք Ձեր ձերբակալման ճիշտ վայրը:
-Մենք մտածեցինք՝ եթե Շուշին հանձնվել էր, արդյոք ինչո՞ւ հայկական կողմը ճանապարհանշան կամ դիրք չէր տեղադրել՝ սեփական քաղաքացիներին զգուշացնելով Շուշի չմտնել: Ճանապարհը բաց էր, և մենք անընդհատ սոցիալական ցանցերով լուրերին հետևում էինք, ուրեմն մտածեցինք, որ Շուշին հանձնելու մասին լուրը սխալ էր: Իսկ Շուշի մտնելուց առաջ ադրբեջանցի զինվորականները դիրք էին բռնել, և այնտեղ մեզ կանգնեցրին:
— Ինչո՞ւ էիք նոյեմբերի 10-ին Շուշի գնում:
— Երբ պատերազմն սկսվեց, Վիգենը Շուշիի հյուրանոցում էր մնում, ճիշտ Ղազանչեցոց եկեղեցու հետևում: Նա սպասում էր, որ շուտով կտեղափոխվի իր նոր բնակարանը Շուշիում: Նա հյուրանոցում երեք ճամպրուկ էր թողել պատերազմի ժամանակ և տեղափոխվել Երևան մինչև պատերազմի ավարտը: Երբ հրադադարը հայտարարվեց, մենք որոշեցինք մեքենայով վերադառնալ Արցախ, որպեսզի հավաքեինք իմ և քրոջս ապրանքները Բերձորի մեր հյուրանոցից, իսկ հետո գնայինք Շուշի՝ Վիգենի ճամպրուկները իր հյուրանոցից վերցնելու:
—Մարալ, ի՞նչ եք մտածում ապագայի մասին:
— Ինձ հիմա թվում է, որ նորից եմ ծնվել. Աստված ինձ նոր կյանք է պարգևել: Ինչպես որ ինձ հետ պատահեց, հուսամ բոլոր մյուս ռազմագերիները շուտով ազատ կարձակվեն:
Մարալ Նաջարյանի անակնկալ, բայց նաև վաղուց սպասված ազատագրման փորձից ելնելով, ինձ մի հարց էր հուզում, որն ուղղեցի Եվրոխորհրդարանի մարդու իրավունքների հայ ռազմագերիների փաստաբան Սիրանույշ Սահակյանին։ Ցանկանում էի հասկանալ՝ արդյո՞ք Ադրբեջանում ապօրինի կերպով բանտարկված ռազմագերիների համար Սփյուռքի պահանջատիրական ակցիաները, գերիների ինքնության տվյալների հրապարակումը արդյոք կարո՞ղ է կանխել վերջիններիս դեմ բռնության կիրառմանը, ֆիզիկական և հոգևոր հալածանքները, որոնք հայտնի են բոլոր միզազգային կառույցներին, և արդյո՞ ք նման հրապարակումն ու ակցիաները կարող են արագացնել նրանց ազատագրումը։ Ըստ մարդու իրավունքների պաշտպանի, գնալով ավելի ակնհայտ է դառնում, որ տարբեր հարթակներում անունների հրապարակումը, ինչպես օրինակ միջազգային կազմակերպություններին ուղղված նամակներում, հայկական Սփյուռքի և միջազգային մամուլի հարթակներում, ընդհուպ նաև ռազմագերիների փաստացի տվյալների բարձրաձայնումը անկասկած մեծացնում է ադրբեջանական կառավարության վրա միզազգային ճնշումը, հետևաբար նաև, ազդեցություն կունենա գործընթացը արագացնելու գործում։
Անտարակույս, Մարալի ազատ արձակման համար միջամտել էին մի շարք պետություններ, կազմակերպություններ, քաղաքական գործիչներ և անհատներ: Սակայն, մեր զրույցներից ավելի ու ավելի հստակ դարձավ, գոնե ինձ համար, որ Մարալին ամենից շատ օգնել էր հենց ինքը՝ Մարալը, իր խաղաղասեր էությամբ, համբերատար բնավորությամբ. «Եթե ես չունենայի այս հանդարտ և հավասարակշիռ բնավորությունը, ես չպիտի դիմանայի այս փորձությանը»,- իմ հարցումին արձագանքեց այս փխրուն տեսքով, ահռելի կամքի ուժով հայուհին:
Հետո հանկարծ վերհիշեցի, երբ լիբանանահայ մամուլին տրված մեկ հարցազրույցի ժամանակ, Մարալը խոստովանեց, որ գերության օրերին քանիցս նշմարելով բանտի զուգարանում դիտմամբ կամ պատահականորեն թողնված սուր սափրիչը՝ մտածել էր ինքնասպանության մասին, բայց իր զավակներին հիշելով՝ իսկույն նետել էր բանտի արտաքնոցը և սթափվել։
Ուժեղ է՝ մեղմ ձայնով ու Մոնա Լիզայի խորհրդավոր ժպիտով Մարալը, հայ ազգի նման ուժեղ ու տոկուն։ Մարալի ամենադիպուկ նկարագիրն ամփոփեց պրն Հակոբ Բագրատունին՝ Մարալի՝ Բեյրութ ժամանելու հաջորդ օրն իր այցելության ժամանակ. «Դու Արցախ մեկնեցիր որպես մի պարզ Մարալ, և վերադարձար որպես հերոս Մարալ: Դու մեր պայքարի, մեր ազգի մարտնչող ոգու աննկուն խորհրդանիշն ես»:
Շարունակվում է ստորագրահավաքը մնացյալ ռազմագերիների ազատման պահանջով՝ ուղղված ՄԱԿ-ին, Եվրոխորհրդարանին, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախագահին, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներին։
Հասմիկ Սիմոր
Լոնդոն
